Aktiv və passiv evtanaziya arasındakı ənənəvi fərq tənqidi analiz tələb edən bir fərqdir. Ənənəvi doktrina budur: Bu iki anlayış arasındakı əxlaqi fərq o dərəcədədir ki, passiv evtanaziyaya bəzən göz yumulsa da, aktiv evtanaziya həmişə qadağan olunur. Bu doktrinaya meydan oxumaq üçün bir neçə səbəb var. Əvvəla, aktiv evtanaziya bir çox hallarda passiv evtanaziyadan daha humanistdir. İkincisi, bu ənənəvi doktrina həyat və ölümlə bağlı qərarları bunlarla əlaqəsiz sahəyə yönəldir. Üçüncüsü, ənənəvi doktrina əsasən öldürmək və ölməyə imkan vermək arasındakı əxlaqi fərq əsasında formalaşıb; bu əxlaqi fərqin öz daxilində o qədər də əhəmiyyəti yoxdur. Dördüncüsü, bu doktrina lehinə ən populyar arqumentlərin bir çoxu keçərli deyil. Bu səbəblə də Amerika Tibb Assosasiyasının bu doktrinanı dəstəkləyən bəyanatını yanlış hesab edirəm.

Aktiv və passiv evtanaziya arasındakı fərqin tibb etika baxımından olduqca əhəmiyyətli olduğu hesab olunur. Bu fərqin əsasındakı fikir hansısa xəstənin müalicəsini yarımçıq qoyub onun ölməyinə, (ən azı bəzi situasiyalarda) icazə verilə biləcəyi; ancaq xəstəni öldürmək üçün birbaşa hərəkətə yol verilməməli olduğudur. Bu doktrina xeyli həkim tərəfindən mənimsənilib və Amerika Tibb Assosasiyasının Təmsilçilər Palatasının 4 Dekabr 1973-cü ildə yayımladığı açıqlamada dəstəklənib.

Hansısa insanın həyatının başqası tərəfindən qəsdən sonlandırılmağı (evtanaziya) həkimlik peşəsinin dəyərlərinə və ATA-nın siyasətinə zidddir.

Bioloji ölümün tezliklə reallaşacağına dair inkarolunmaz sübutların olduğu situsasiyalarda bədənin ömrünü uzatmağa çalışmaq üçün müraciət olunan fövqəladə vasitələrin dayandırılmağı və ya kəsilməyi xəstənin və ya onun birinci dərəcəli qohumlarının qərarıdır. Xəstə və ya onun birinci dərəcəli qohumları belə məqamlarda həkimdən azad şəkildə məsləhət və ya fikir ala bilməlidir.

Amma bu doktrinaya qarşı güclü arqumentlər gətirmək olar. Bu məqalənin gedişində bununla bağlı bəzi arqumentlər təqdim edəcəm ki, həkimləri bu mövzuda yenidən düşünməyə təşviq edə bilim.

Gəlin, bir situasiyanı təsəvvür edək:  Müalicəsi mümkün olmayan qırtlaq xərçənginə tutulan və bu xəstəlikdən ölmək üzrə olan hansısa bir xəstə güclü ağrılar çəkir və bu ağrılar artıq qarşısı alınacaq səviyyəni keçib. Hal-hazırda aldığı müalicəni davam etdirmək iqtidarında olsa belə, növbəti bir neçə gün ərzində öləcəyi dəqiqdir. Amma xəstə ağrısı dözülməz hala gəldiyinə görə bu  bir neçə günü də yaşamaq istəmir. Buna görə həkimdən onun ağrısını (yəni, həyatını) bitirməyi xahiş edir, ailəsi də onun bu istəyini dəstəkləyir.

Ənənəvi doktrinanın da icazə verdiyi kimi bu həkimin müalicəyə son qoyduğunu güman edək. Həkimin müalicəni yarımçıq qoymaq üçün səbəbi xəstənin güclü ağrıları və onun tezliklə öləcəyinə görə bu ağrını lüzumsuz şəkildə davam etdirməyin yanlış olmasıdır. Amma buna diqqət yetirməliyik. Əgər həkim ancaq müalicəni yarımçıq qoysa, xəstənin ölməyi üçün müəyyən qədər vaxt keçməlidir; belə vəziyyətdə, xəstəyə birbaşa müdaxilə edilib onu dərhal öldürə biləcək zəhərli iynə vurulsaydı, onun daha tez ölməyi təmin oluna bilərdi. Bu vəziyyət belə bir fikir üçün olduqca güclü arqument yaradır – Xəstənin ağrısını lüzumsuz yerə davam etdirməmək haqqında qərar alındığı anda aktiv evtanaziya passivindən daha optimal seçim vəziyyətinə gəlir. Əksini iddia etmək, daha az ağrıya yox, əksinə daha çox ağrıya səbəb olan fikri müdafiə etməkdir. Bu fikir özlüyündə ən başından etibarən bizi xəstənin ömrünü uzatmamaq qərarını verməyə vadar edən insani meyillərimizlə ziddiyyət təşkil edir.

Burada vurğulamaq istədiyim əsas məqamlardan biri “ ölməyinə icazə vermək” periodunun nəzərə çarpacaq dərəcədə ağrılı olacağı, zəhərli iynə vurmağın isə eyni dərəcədə tez və ağrısız olmağıdır. İndi də fərqli bir nümunə verək. ABŞ-da orta hesabla hər 600 uşaqdan biri Daun sindromuyla doğulur. Bu uşaqların əksəriyyəti bu faktoru çıxmaq şərtilə sağlamdır; yəni ancaq standart pediatrik qulluq olduğu müddətdə sağlam körpəlik dövrü keçirə bilərlər. Bəziləri isə, bağırsaq tıxanıqlığı kimi yaşaya bilməyi üçün əməliyyat keçirmələri lazım olan kongenital problemlərlə dünyaya gəlirlər. Bəzi situasiyalarda valideynlər və həkim o əməliyyatı keçirməməyə və körpənin ölməsinə izn verməyə qərar verirlər. Entoni Şou bundan sonra olanları belə təsvir edir:

Əməliyyat etməməyə qərar veriləndən sonra həkim, körpə təbii yollarla ölənə qədər onun ağrı hiss etməyinin qarşısını almağa çalışmalıdır. Əsasən əlimdə neştərlə ölümlə mübarizə aparmağa öyrəşdiyim halda xilas edə biləcəyim körpənin başının üstündə durub ölməyini seyr etmək yaşadığım ən yorucu təcrübədir. Bu situasiyalarda körpələrin ölməsinə icazə vermək haqqında qərar qəbul etmək konfranslarda çıxış edərkən, ya da nəzəri müzakirələr apararkən asandır. Yenicə dünyaya gələn, hələ reanimasiyada  dayanıb susuzluq və infeksiyanın balaca bir varlığı günlər və ya saatlar içində əridib öldürməyini izləmək isə daha fərqlidir. Bu mən və xəstəxana işçiləri üçün daha böyük zülmdür, nəinki otağa girməyən valideynlər üçün.

Bəzi insanların bütün növ evtanaziyaların əleyhinə olmağını, belə körpələrə də yaşamağa imkan verilməyini müdafiə etməklərini anlayıram. Bir tərəfdən də belə körpələrin ölümə tez və ağrısız qovuşmağını dəstəkləyən adamları da başa düşdüyümü düşünürəm. Amma mənim üçün anlaşılmaz qalan budur: susuzluq və infeksiyanın körpə uşağı günlər və ya saatlar ərzində əritməyini kim və ya niyə dəstəkləyər? Hansısa körpənin susuzluğa tərk edilməyinə icazə verdiyi halda onun zəhərli iynə vurularaq ağrısını sonlandırmağına icazə verməyən doktrina o qəddar görünür ki, bunu sübut eləmək üçün başqa hipotezə ehtiyac yoxdur. Burada istifadə elədiyim ritorikanın sərtliyi kimisə incitmək məqsədi daşımır, niyyətim fikrimi açıq ifadə etməkdir.

İkinci arqumentim isə budur: Ənənəvi doktrina həyat və ölüm haqqındakı qərarları bu anlayışlarla əlaqəsi olmayan sahəyə çəkir.

Sindromlarıyla əlaqəsi olmayan kongenital problemlərlə dünyaya gələn və yaşamaq üçün əməliyyata ehtiyac duyan Daun sindromlu körpələrin vəziyyətini yenidən nəzərdən keçirək. Dediyimiz kimi, bəzi hallarda əməliyyat olunmamağı nəticəsində körpələr ölürlər; amma əgər o problemlər yoxdursa, uşaqlar yaşayırlar. Məsələn, bağırsaq tıxanıqlığını aradan qaldırmaq üçün zəruri olan əməliyyat bir çox hallarda o qədər də çətin əməliyyat hesab olunmur. Belə vəziyyətlərdə əməliyyatdan imtina olunmağının əsas səbəbi o körpələrin Daun sindromundan əziyyət çəkməyi, bu səbəblə də valideynləri ilə həkimin o körpələrin ölməyinə şərait yaratmağı məqsədəuyğun hesab etməyidir.

Amma, bunu vurğulamalıyıq ki, belə körpələrin həyatları və potensialları ilə bağlı fikrinizin nə olmağından asılı olmayaraq, vəziyyət tamamilə absurddur. Əgər bu vəziyyətdəki körpənin həyatı qorumağa dəyirsə, əməliyyatın asan olub olmamağının məsələyə nə dəxli var? Və ya əgər bu körpənin həyatını davam etdirməməyi daha məqbul hesab olunursa, bağırsağının tıxanıq olub olmamağının məsələ ilə nə əlaqəsi var? Hər iki vəziyyətdə də həyat və ölüm məsələsi əlaqəsiz sahədə müzakirə olunur. Məsələ o körpənin bağırsağı deyil, Daun sindromudur. Dolayı yolla, məsələ müzakirə olunursa, bu əsasla müzakirə olunmalı, bağırsaq tıxanıqlığı kimi bir çox hallarda əlaqəsiz sahələrə çəkilməməlidir.

Təbii ki, bu situasiyanı real edən odur ki, bağırsaq tıxanıqlığı olduqda “körpənin ölməyinə icazə verilə bilər”, amma belə bir problem müşahidə olunmayanda birbaşa müdaxilə yolverilməzdir və körpə “öldürülə” bilməz. Bu fikrin həyat və ölümlə bağlı məsələlərin əlaqəsiz sahələrdə qərarlaşdırılmağına səbəb olması, bu doktrinanın təkzib olunmağı üçün kifayət qədər keçərli səbəblərdən biridir.

Bir çox insanın aktiv və passiv evtanaziya arasında vacib bir əxlaqi fərq olduğunu düşünməyinin səbəbi, birini öldürməyin onu ölümə tərk etməklə nisbətdə daha əxlaqsız olduğunu düşünməyidir. Gəlin düşünək, bu həqiqətən belədirmi? Öldürmək bütövlükdə ölümə tərk etməkdən daha pisdir? Bu problemi araşdırmaq üçün biri öldürməyi, digəri isə ölümə tərk etməyi əhatə edən, bunu çıxmaqla tamamilə eyni olan iki situasiya təhlil oluna bilər. Daha sonra bu fərqin əxlaqi qiymətləndirmə baxımından bir fərq yaradıb yaratmadığı barədə mülahizələr yürüdülə bilər. Situasiyaların bu fərq xaricində tamamilə eyni olmaları olduqca vacibdir, çünki əks təqdirdə bu situasiyaların qiymətləndirilməsində yaranacaq fərqliliklərə bu spesifik fərqin,yoxsa başqa faktorların səbəb olduğu məsələsində qərarsızlıq yarana bilər. İndi gəlin bu iki situasiyaya nəzər yetirək:

Birinci situasiyada, Smit altı yaşlı əmisioğlu vəfat etdiyi təqdirdə böyük bir mirasın varisi olacaq. Günlərin birində uşaq duş qəbul edərkən, Smit gizlincə duş otağına daxil olub onu vannadakı suda boğur. Sonra isə vəziyyəti qəza kimi təqdim edir.

İkinci situasiyada isə, Cons eynilə Smitin vəziyyətində olduğu kimi altı yaşındakı əmisioğlu ölsə, qazanclı olacaq. Smit kimi Cons da uşağı duş otağında boğmağı planlaşdırır. Amma duş otağına addımını atan kimi görür ki, əmisi oğlu vannada yıxılıb və  başı vannanın kənarına dəydiyi üçün huşunu itirib.  Cons vəziyyətdən məmnundur; sakitcə dayanıb gözləyir ki, uşaq başını qaldırsa, onun başını suya soxsun. Amma buna ehtiyac qalmır – o vəziyyətdə qalan uşaq öz-özünə və “qəza nəticəsində” boğulub ölür. Cons da vəziyyəti izləyir və ona kömək etmək üçün heç nə etmir.

Bu vəziyyətdə Smit uşağı öldürüb, Cons isə “sadəcə ölməyinə icazə verib”. İki vəziyyət arasındakı yeganə fərq budur. Əxlaq prizmasından baxsaq, onlardan hansınınsa daha yaxşı davrandığını deyə bilərik mi?  Əgər öldürmək və ölümünə icazə vermək arasında əxlaqi fərq varsa, Consun davranışının Smitinki ilə nisbətdə daha az mənfur olduğu irəli sürülməlidir. Bunu kim deyə bilər ki? Məncə, heç kim bunu deməz. Onların ikisi də eyni motivlə, şəxsi qazanc məqsədilə hərəkət etmiş, ikisinin də məqsədi eyni olmuşdur. Smitin davranışına görə onun pis adam olduğu nəticəsinə gələ bilərik, amma (məsələn) onun psixiki pozuntusu olduğu kimi bəzi faktlar ortaya çıxsa, onun haqqındakı “pis adam” hökmümüz ləğv olunar və ya dəyişər. Bəs eyni nəticə Cons üçün aktual ola bilərmi? Təsəvvür edək ki, Cons özünü belə müdafiə edir:

“Son nəticədə mən orada heç nə etmədim, sadəcə dayanıb uşağın boğulmağına baxdım. Onu mən öldürmədim: Sadəcə onu ölümə tərk elədim”. Yenə eyni məqama gəlirik – əgər ölümə tərk etmək bütövlükdə öldürməkdən “daha az pisdirsə”, bu müdafiənin kiçik də olsa, əhəmiyyəti olmalıdır. Amma yoxdur. Belə bir “müdafiə” ancaq kobud, doğru olmayan fikir yürütmə kimi qiymətləndirilə bilər. Əxlaqi baxımdan, bu heç “müdafiə” deyil.

Bu məqamda həkimləri maraqlandıran evtanaziya hallarının yuxarıda bəhs etdiklərimizə dəxli olmadığını desəniz, yanılmış olmazsınız. Həkimləri maraqlandıran evtanaziya hallarında şəxsi mənfəət və ya normal, sağlam uşaqların ölümü müzakirə mövzusu deyil. Həkimlər ancaq xəstənin həyatının artıq o xəstəyə fayda vermədiyi və ya xəstənin həyatının dözülməz hala gəldiyi, ya da gələcəyi hallarla maraqlanırlar. Ancaq bu situasiyaların hamısında əsas fikir eynidir: Öldürmək və ya ölümə tərk eləmək arasındakı ümumi fərq özlüyündə əxlaqi fərq yaratmır. Həkim xəstəsini insani səbəblərə görə ölümə tərk etsə də, o xəstəyə eyni səbəblə zəhərli iynə vursa da əxlaqi mövqeyi dəyişməyəcək. Əgər verdiyi qərar səhvdirsə, yəni, o xəstənin müalicəsi mümkündürsə, bu halda tətbiq etdiyi metoddan asılı olmayaraq qərar eyni dərəcədə peşmanlıq verəcək. Yox, əgər qərar düzdürsə, bu halda da tətbiq olunan metodun özlüyündə fərqi yoxdur.

ATA-nın bəyanı əsas məsələni olduqca uğurlu şəkildə təcrid edir; bu, “bir insanın başqa insanın həyatını qəsdən sonlandırmağı”-dır. Bəyanatda problem göstərilib “evtanaziya” qadağan olunduqdan sonra müalicəni yarımçıq qoymağın həyatı qəsdən sonlandırmağa bərabər olduğu təkzib olunur. Səhv də budur: Həkimin belə vəziyyətdə müalicəyə xitam verməyi “bir insanın digərinin həyatını sonlandırmağı” deyilsə, bəs nədir? Müalicəyə xitam vermək məhz budur. Əks halda, başqa mənası yoxdur.

Çoxumuz bu mühakiməni qəbuledilməz hesab edə bilərik. Məncə, bunun səbəbi odur ki, “öldürmək özlüyündə ölümə tərk etməkdən daha pisdirmi?”sualını “qətl hadisələri əksər ölümə tərk etmək halından daha mənfur deyilmi?” sualına bağlamaq asan olmasıdır. Bir çox qətl hadisələri olduqca qorxuncdur (qəzetlərdə və televiziyada rastlaşdığınız cinayət xəbərlərini xatırlayın) və bu xəbərlər çox yayılır. Buna baxmayaraq ölümə tərk etmək hallarının demək olar ki, heç birinə rast gəlmək olmur, çünki bu hallara yol verən ancaq insani instinktlərlə hərəkət edən həkimlərdir. Buna görə də, insanlar düşünürlər ki, öldürmək ölümə tərk etməkdən daha pisdir. Amma bu qətlin bütövlükdə ölümə tərk etməkdən daha pis olduğu mənasına gəlmir, çünki bu situasiyalardakı fərqlər öldürmək və ölümə tərk etmək arasındakı fərq deyil. Fərqli hadisələrə fərqli reaksiya verilməsinin səbəbi (bu misaldakı kimi qatilin şəxsi mənfəət motivi ilə müqayisədə həkimin daha insani motivə sahib olmağı kimi) başqa faktorlardır.

Öldürməyin bütövlükdə ölümə tərk etməkdən daha pis olmadığını müdafiə etdim; əgər bu iddiamda haqlıyamsa, “aktiv evtanaziya da passiv evtanaziyadan pis deyil” iddiam da doğrudur. Buna qarşı əks tərəf hansı arqumentlər irəli sürə bilər? Məncə ən populyar arqument budur:

Aktiv və passiv evtanaziya arasındakı əsas fərq odur ki, passiv evtanaziyada həkim xəstənin ölümünü reallaşdıracaq heç nə etmir. Xəstə ona ağrılar və izdirablar verən xəstəlik nədirsə, ondan ölür. Aktiv evtanaziya halında isə həkim xəstənin ölməyi üçün birbaşa müdaxilə edir, yəni onu öldürür. Xərçəng xəstəsinə zəhərli iynə vuran həkim isə xəstəsinin ölümünə səbəb olur, halbuki xəstənin müalicəsini dayandırsaydı, onun ölüm səbəbi xərçəng xəstəliyi olacaqdı.

Burada vurğulanmalı olan bir neçə məqam var. Birincisi, passiv evtanaziya hallarında həkimin heç nə etmədiyini demək düzgün olmazdı, çünki həkim olduqca vacib bir iş görür: Xəstənin ölməyinə icazə verir. “Ölməyə icazə vermək” bir çox hallarda başqa davranışlardan kəskin fərqlənir: Əsasən bu bir sıra tədbirlər görməmək qərarıdır. Məsələn, xəstəyə dərman verməyərək ona “ölməyə icazə vermək” olar (məsələn, bir nəfərlə salamlaşmamaqla onu aşağılamaq kimi). Ancaq etik cəhətdən qiymətləndirsək, bu davranışdır. Bir xəstəni öldürmək qərarı necə əxlaqi qiymələndirmə tələb edirsə, onun ölməyinə icazə vermək qərarı da eyni dərəcədə qiymətləndirmə tələb edir: Ağıllı və ya ağılsızca, mərhəmətlə və ya sadistcəsinə, doğru və ya səhv kriteriyaları üzərində qiymətləndirmələr aparıla bilər.  Əgər həkim bir qayda olaraq müalicəsi olan xəstəni ölümə tərk edirsə, o halda həkim etdiyinə görə ittiham olunmağa layiqdir, necə ki, həmən xəstəni lüzumsuz yerə öldürdüyü halda. Ona qarşı ittihamlar da bu vəziyyətdə uyğun olacaq.  “Heç nə etmədiyini” deməklə o həkim özünü müdafiə edə bilməyəcək. Çünki, o çox ciddi bir səhv edib xəstəsini ölümə tərk edib.

Xəstənin ölüm səbəbini müəyyənləşdirmək hüquqi cəhətdən vacib ola bilər, çünki həkimin hansısa təqsirə yol verib-vermədiyini müəyyənləşdirməklə biz onun mühakimə olunub-olunmayacağını müəyyənləşdirə bilərik. Ancaq mən hesab etmirəm ki, bu proses aktiv və ya passiv evtanaziya arasındakı əxlaqi fərqi göstərmək üçün istifadə oluna bilər. Birinin ölümünə səbəb olmağın pis kimi qəbul edilməyinin səbəbi ölümün özünün pis kimi qəbul edilməyidir ki, həqiqətən də elədir. Ancaq əgər müəyyən situasiyada evtanaziyanın (hətta passivinin belə) yaşamaqdan daha yaxşı olduğu qənaətinə gəlmişiksə, deməli bu vəziyyətdə ölümün, xəstənin varlığının davam etməyindən daha pis olmadığı fikrinə gəlmişik.  Əgər belədirsə, başqasının ölümünə səbəb olmamaq üçün tətbiq olunan səbəb bu vəziyyətdə keçərliliyini itirib.

Sonda, həkimlər bunun ancaq akademik məsələ olduğunu; fəlsəfəçilərin nə deməyindən, hansı qərara gəlməyindən asılı olmayaraq, o qərarın tibb peşəsində praktiki nəticəsi olmayacağını fikirləşə bilərlər. İstənilən halda həkimlər öz davranışlarının hüquqi nəticələri ilə maraqlanmalıdırlar. Aktiv evtanaziya müasir dövrdə də qadağandır. Yenə də həkimlər qanunların onlara müdafiəsini mümkünsüz edən və peşə fəaliyyətinə ciddi təsir göstərən bir etik doktrinanı pərçimləməyindən narahatlıq duymalıdır. Əlbəttə, hal-hazırda bir çox həkim bu məsələdə nəsə etməyə məcbur olunduğunu hesab etmir, çünki bu qanunlara uyğun davranışların yeganə səbəbi qanunların bunu diktə etməsi deyil. ATA-nın bəyanatından qeyd edəcəyim bu sitatda da göründüyü kimi, bir çox həkim bu doktrinanı tibb etikasının daxilində görür və dəstəkləyir. O bəyanatda aktiv evtanaziya yalnız qanundankənar olduğu üçün yox, həm də “tibb peşəsinin dəyərlərinə zidd olduğu üçün” qınanır, passiv evtanaziya isə qəbul olunur. Amma bu yazıda təqdim etdiyim düşüncələr, bu iki anlayış arasında ümumi prizmadan baxılanda əsl əxlaqi fərqin olmadığını göstərir (bəzi situasiyalarda səbəbi olduqları nəticələrin etik fərqi ola bilər, amma bu fərqlər də passiv yox, aktiv evtanaziyanı daha optimal seçim kimi göstərir). Dolayı yolla, həkimlər qanuna uyğun olaraq aktiv və passiv evtanaziya arasındakı fərqi nəzərə almağa məcbur olsalar da, bundan artığına yol verməməlidirlər. Xüsusilə, tibb etikası ilə bağlı yazdıqları bəyanatlara bunu əlavə edib bu fərqləndirməyə daha çox səlahiyyət və nüfuz qazandırmamalıdırlar.

Tərcümə edən: Şahlar Ruhi

Mənbə: Kualia dergisi